تحلیل مضمونی نگاره معراج پیامبر (ص) منسوب به عبدالرزاق به روش آیکونولوژی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

10.22034/ias.2023.397835.2206

چکیده

نگارگر، در بازنمودهای تصویریِ روایت و داستان‌های ادبی در هر دوره تاریخی متأثر از مذهب، فلسفه، ادبیات، علم و سیاست و زندگی اجتماعی و فرهنگ همان دوره بوده است که در مواردی به دلیل مؤلف بودن نگارگر، معنای دیگری به یک اثر بخشیده می‌شود. یکی از آثار شاخص نگارگری ایران نگاره­های خمسۀ ­­نظامی کتابخانه بریتانیا در مکتب پسین هرات است که به نظر می‌رسد نگارگران معنای دیگری را در نگاره‎ها خلق کرده‌اند که در حقیقت نشان‌دهندۀ مؤلف‌بودن نگارگر در ترسیم صحنه‎های خمسۀ ­نظامی در آن دوران است. از نگاره‎هایی که نگارگر به عنوان مؤلف یک اثر معنای افزوده‌ای را ایجاد نموده، تصویر نگاره معراج پیامبر منتسب به عبدالرزاق را می­توان نام برد که هدفمند برگزیده شده است. هدف این پژوهش شناسایی معنای لایه‌های پنهان در نگاره معراج پیامبر به روش آیکونولوژی بوده بنابراین این تحقیق بر مبنای هدف در زمره پژوهش‌های بنیادین است و براساس ماهیت توصیفی تحلیلی می‌باشد. نگارندگان تلاش دارند با مطالعات اسنادی به طرح این پرسش بپردازند که «چه لایه‌های معنایی پنهان در نگاره معراج پیامبر در نسخه خمسۀ ­نظامی بریتانیا وجود دارد؟ نتایج حاصل نشان می‌دهد که هرچند نگاره قواعد زیبایی‌شناختی نگارگری ایرانی را رعایت کرده اما با ممزوج کردن مضامین ادبی و مذهبی و با تحلیلی ناب دربارۀ امامان شیعی نوع نگرش خود و اوضاع حاکم بر جامعه را جهت دستیابی به تفکرات تشیع و تصوف مصور نموده است و در این نگاره ­به­وضوح شاهد نشان‌دادن مضامین افزوده توسط نقاش در ارتباط با عرفان، صوفی‌گری و همچنین اعتقاد به شیعه دوازده امامی هستیم.
اهداف پژوهش:

شناسایی معنای لایه‌های پنهان در نگاره معراج پیامبر به روش آیکونولوژی.
بررسی مضامین افزوده توسط نقاش در نگاره معراج پیامبر.

سؤالات پژوهش:

چه لایه‌های معنایی پنهان در نگاره معراج پیامبر در نسخه خمسه­نظامی بریتانیا وجود دارد؟
نقاش در نگاره معراج پیامبر، چه مضامینی در ارتباط با عرفان، صوفی‌گری و اعتقادات شیعی افزوده است؟

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Thematic analysis of the painting of the Ascension of the Prophet (PBUH) attributed to Abd al-Razzaq by the method of iconology

نویسندگان [English]

  • Sahand Allahyari 1
  • Morteza Afshari 2
  • Khashayar Ghazizadeh 2
1 Ph.D. student in comparative and analytical history of Islamic art, Department of Islamic Art, Faculty of Arts, Shahed University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Department of Islamic Art, Faculty of Arts, Shahid University, Tehran, Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Late Herat school of painting
  • Iconology
  • Khamseh Nizami
  • Prophet's Ascension
  • Abd al-Razzaq
قرآن کریم
آرنولد، تامس. (1389). سیر و صور نقاشی ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
آژند، یعقوب. (1382). تاریخ ایرانیان دوره تیموری. تهران: جامی.
آژند، یعقوب. (1387). مکتب هرات. تهران: فرهنگستان هنر.
احمدی، بهرام؛ وزیری بزرگ، رقیه. (1397). «بررسی نگاره معراج پیامبر اثر سلطان محمد براساس آرای پانوفسکی». پژوهش در هنر و علوم‌انسانی، شماره 2. 34-25.
اخوانی، سعید؛ محمودی، فتانه. (1398). «واکاوی لایه بلوک‌باشی در نگاره‌های فال‌نامه نسخه طهماسبی با رویکرد آیکونولوژی». هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، شماره 3، 64-51.
اعتمادی، الهام. (1398). «خوانش آیکونولوژیک مجنون در نگاره‌های دوران صفوی». هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، شماره 1، 68-59.
بلوک‌باشی، علی. (1392). مدخل برگزیده؛ امام علی (ع) در فرهنگ عامه مردم ایران، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.https://www.cgie.org.ir/fa/news
رفیعی، مریم. جهانگرد، علی‌اکبر. (1399). «مطالعه پیکرنگاری پیامبر (ص) در نگاره‌های دوره ایلخانی با اتکا به آیکونوگرافی پانوفسکی». کیمیای هنر.  شماره 35، 56-39.
جامی، مولانا عبدالرحمن‌بن‌احمد. (1336). نفحات‌الانس. تهران: محمودی.
جعفری دهکردی، ناهید. (1396). از سمند رزم تا اسبان جان اسب در اندیشه و هنر ایرانی از عصر باستان تا صفویه. تهران: تایمز.
خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل‌بن‌علی. (1357). دیوان. تهران: خیام.
شاردن، ژان باتیست سیمون. (1345). سیاحت‌نامه شاردن. جلد چهارم. ترجمه: محمد عباسی. تهران: امیرکبیر.
شکری، حسن؛ جعفری دهکردی، ناهید و ایزدی دهکردی، سیده. (1399). «بررسی لایه‌های معنایی در نگاره مربوط به امام‌زمان (عج) در فال‌نامه طهماسبی مبتنی بر نظریه آیکونولوژی اروین پانوفسکی». عصر آدینه، شماره 31، 150-129.
شین‌دشتگل، هلنا. (1391). معراج‌نگاری نسخه‌های خطی تا نقاشی‌های مردمی. تهران: علمی و فرهنگی.
ضیف، شوقی. (1364). تاریخ ادبی عرب (العصر الجاهلی). ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
عبدی، ناهید. (1391). درآمدی بر آیکونولوژی. تهران: نشر سخن.
عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین. (1351). الهی‌نامه. تهران: زوار.
فرخی سیستانی. (1363). دیوان. تهران: زوار.
قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوزان. (1391). رساله قشیریه. ترجمه: ابوعلی حسن‌بن‌احمد عثمانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
لوسکایا، ن. و. پیگو. (1372). اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده‌های چهارم – ششم میلادی. ترجمه عنایت‌الله رضا. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
مجلسی، الشیخ محمدباقر. (1403). بحارالانوار، الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار. جلدهای 15، 41. بیروت: دارالحیاء تراث العربی  مؤسسة الوفا.
نصر، سید حسین. (1389). هنر و معنویت اسلامی. ترجمه: رحیم قاسمیان. تهران: حکمت.
نظامی. جمال‌الدین. (1334).  نامه مخزن‌الاسرار حکیم نظامی گنجه‎ای. تهران: چاپ شرق.
نظامی، جمال‌الدین. (1377). هفت‌پیکر. تهران: طوس.
نوری الطبرسی، الشیخ حسین. (1408). مستدرک‌الوسائل، جلد سوم. قم: مؤسسه آل بیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
واعظ کاشفی، حسین. (1350). فتوت‌نامه سلطانی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
همایون، غلامعلی. (1346). مراسم تاج‌گذاری در زمان شاهنشاهان صفویه و انعکاس آن در تصاویر هنری هنرمندان اروپایی. هنر و مردم. شماره 63. 24-21.
یوسف جمالی، محمدکریم. (1385). تاریخ تحولات ایران عصر صفوی. اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد.
Panofsky,E. (1972). Studies in iconology: humanistic themes in art og the renaissance. Boston: West view.  URL1: https://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=or_6810_f005v